Zachowek – jak się go oblicza i komu przysługuje?

Zachowek to suma pieniędzy, która przysługuje najbliższym zmarłego spadkodawcy – m.in. jego dzieciom, wnukom, małżonkowi czy rodzicom. Zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego przysługuje on spadkobiercom ustawowym zmarłego, jeśli nie powołano ich do spadku w drodze testamentu lub pominięto ich przy dysponowaniu majątkiem przez spadkodawcę za jego życia. Mówiąc w skrócie – celem zachowku jest ochrona osób najbliższych zmarłego, aby również one miały korzyści ze spadku. W dzisiejszym wpisie wyjaśnię, jak oblicza się zachowek oraz komu dokładnie przysługuje. 

Zapraszam do lektury.

Krótko o instytucji zachowku

 

• Jak już zdążyłem wspomnieć, zachowek jest mechanizmem ochronnym, który ma na względzie najbliższych zmarłego. W momencie, gdy spadkodawca w testamencie przekazuje osobie trzeciej cały swój majątek, nie pozostawiając nic najbliższej rodzinie – może ona domagać się wypłaty zachowku przez spadkobierców testamentowych.
• Zachowek pozwala najbliższym krewnym spadkodawcy na otrzymanie części spadku – nawet wówczas, gdy ten pominął ich w testamencie lub przy dysponowaniu swoim majątkiem.

Komu przysługuje zachowek?

 

Co do zasady zachowku mogą żądać:

• dzieci spadkodawcy, a gdyby którekolwiek z nich nie przeżyło spadkodawcy, w ich miejsce wchodzą ich zstępni, czyli: wnuki, prawnuki itd.,
• małżonek spadkodawcy (o ile w chwili śmierci nie pozostawał ze zmarłym w separacji),
• rodzice spadkodawcy (ale tylko w wypadku, gdy spadkodawca nie miał dzieci i rodzice byliby powołani do spadku z ustawy).

Uwaga!

Prawo przewiduje od tej ogólnej zasady jednak wyjątki. Osoby wymienione powyżej nie będą miały prawa do zachowku w sytuacji, gdy:

• spadek odrzuciły,
• uznano je za niegodne dziedziczenia przez sąd,
• spadkodawca wydziedziczył je w testamencie lub
• zrzekły się dziedziczenia (poprzez podpisanie odpowiedniej umowy ze spadkodawcą, w formie aktu notarialnego).

Jak oblicza się zachowek?

Zasady obliczania zachowku zostały dość szczegółowo skodyfikowane w Kodeksie Cywilnym. Poniższej przedstawię, w jaki sposób należy go obliczać krok po kroku.

Ustalenie czystej wartości spadku

Punktem wyjścia przy oszacowaniu wysokości zachowku jest zawsze ustalenie tzw. czystej wartości spadku. Aby tego dokonać, należy wycenić wszystkie aktywa wchodzące w skład masy spadkowej oraz odjąć wszystkie jego pasywa (długi). Innymi słowy, zaczynamy od obliczenia, jaką wartość spadek w rzeczywistości posiada. Aktywami spadkowymi będą najczęściej oszczędności, jakie pozostawił po sobie zmarły oraz wartość nieruchomości i ruchomości, których był właścicielem.

Dodanie wartości darowizn i zapisów windykacyjnych

Kolejnym krokiem zmierzającym do obliczenia wysokości zachowku jest dodanie do czystej wartości spadku wartości niektórych darowizn i zapisów windykacyjnych, których dokonał spadkodawca. Oczywiście nie chodzi tutaj o wszystkie darowizny i zapisy, które zmarły dokonał za życia – a tylko niektóre. W tej kwestii obowiązują pewne zasady. Do wartości spadku należy doliczyć wartość:

• zapisów windykacyjnych, którymi są rozrządzenia testamentowe, mocą których spadkodawca postanawia, że oznaczona osoba (niekoniecznie z rodziny) nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (a więc z chwilą śmierci spadkodawcy),
• darowizn dokonanych w ciągu 10 lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób, które nie są spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
• a również wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę (kiedykolwiek) na rzecz osób, które są spadkobiercami lub osobami uprawnionymi do zachowku.

Ustalenie udziału spadkowego uprawnionego do zachowku

 

Następnie należy ustalić, ile osób byłoby uprawnionych do spadku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Jednak – żeby nie było tak łatwo – również tutaj trzeba pamiętać o ważnym wyjątku od tej zasady. Przede wszystkim o tym, że przy ustalaniu udziału w spadku (na potrzeby zachowku) uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia, albo zostali wydziedziczeni. 

Po ustaleniu kręgu spadkobierców ustawowych należy ustalić ich ułamek udziału spadkowego. Tutaj jest nieco prościej, ponieważ mamy do wyboru tylko dwie opcje:

• ułamek 1/2 – stosujemy go do spadkobierców ustawowych, którzy w chwili śmierci spadkodawcy byli pełnoletni i zdolni do pracy,
• ułamek 2/3 – dotyczy małoletnich lub niezdolnych do pracy w chwili śmierci spadkodawcy.

Podsumowując – aby ustalić krąg osób uprawnionych do zachowku, należy dokonać dwóch czynności. Najpierw trzeba ustalić spadkobierców ustawowych, którzy dziedziczyliby spadek, gdyby testamentu nie sporządzono, a następnie ich udziały w spadku, które zależą od ich wieku i możliwości zarobkowych. Pamiętajmy również o wyjątku obejmującym spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili.

 

Obliczenie wysokości zachowku

Powoli zmierzamy do końca. Teraz nie pozostaje nic innego, jak zestawienie ze sobą wszystkich powyżej ustalonych wartości.

Aby obliczyć zachowek, ustaloną czystą wartość spadku (z uwzględnieniem darowizn, które powinny być do niej doliczone zgodnie z ww. zasadami) należy pomnożyć przez ułamek stanowiący tzw. udział zachowkowy (udział, który by przypadł uprawnionemu do zachowku według zasad dziedziczenia ustawowego). Następnie, aby ustalić wysokość zachowku, uzyskany wynik z poprzedniego działania należy znów pomnożyć przez 1/2 lub 2/3 (w zależności od tego, czy był on pełnoletni lub/i niezdolny do pracy). Otrzymany wynik będzie wysokością przysługującego zachowku.

Jeśli nadal nie jest to dla Ciebie zrozumiałe, zachęcam do dalszej lektury. W podsumowaniu znajdziesz przykład konkretnej sytuacji, który powinien uporządkować Twoją wiedzę.

Zachowek – jak się go oblicza i komu przysługuje? Podsumowanie-przykład

Domyślam się, że po przeczytaniu powyższych informacji możesz mieć mętlik w głowie. Dlatego – aby pomóc Ci zrozumieć sposób i zasady obliczania zachowku – na zakończenie przygotowałem stosunkowo prosty przykład.

Przykład 

Zmarły Jan Kowalski miał żonę oraz dwóch pełnoletnich, zdolnych do pracy synów. Pozostawił po sobie spadek, którego czysta wartość wynosi 90 000 zł. W testamencie powołał on do całości spadku swoją żonę. Jeden z synów (Mateusz) odrzucił spadek, zatem zachowek będzie przysługiwał wyłącznie jednemu z synów (Michałowi). Zgodnie z porządkiem dziedziczenia ustawowego, spadek po zmarłym dziedziczyliby wówczas żona oraz syn (Michał) po połowie. Jednak jak wskazałem powyżej, spadkobierców, którzy odrzucili spadek wlicza się przy obliczaniu wysokości zachowku. Dlatego też, udział syna Michała w spadku po ojcu będzie wynosił – nie 1/2 – a 1/3. W związku z tym, zgodnie z dziedziczeniem ustawowym, Michałowi przysługiwałoby 30 000 zł. Wysokość przysługującego mu zachowku będzie wynosiła 1/2 tej sumy, czyli 15 000 zł.

Zachowek to bardzo istotna instytucja polskiego prawa spadkowego, która stwarza wiele problemów w praktyce. Należy pamiętać, że jeśli mamy problem z samodzielnym ustaleniem wysokości zachowku lub osób do niego uprawnionych, warto skorzystać z pomocy profesjonalisty, który rzetelnie i dokładnie przeanalizuje konkretną sytuację. Na problemy z zachowkiem możemy trafić już od samego początku – np. podczas obliczania wartości majątku, który zostawił po sobie spadkodawca. Oczywiście – nie trzeba tego ustalać co do złotówki. Niemniej jednak wartość ta powinna się mniej więcej zgadzać ze stanem rzeczywistym. Przeszacowanie wartości spadku może na końcu procesu skutkować niekorzystnymi skutkami dla nas samych – np. niekorzystnym rozstrzygnięciem w przedmiocie kosztów sądowych.

Przeczytaj także: Spadkobranie w praktyce – jak wyglądają zasady dziedziczenia?

______________________________________________________

Autor wpisu: Adwokat Michał Podgórski

Potrzebujesz pomocy prawnej w zakresie zachowku?
Skontaktuj się ze mną:
+48 695-501-001
kancelaria@mpodgorski.com