“Jedyne, co tata miał, to mieszkanie – a parę lat temu podarował je bratu… Teraz, po jego śmierci, zostanę z niczym!” Brzmi znajomo? Mam jednak dobrą wiadomość, ponieważ – dzięki instytucji zachowku – prawdopodobnie to nic straconego. Pewnie zastanawiasz się, jak darowizna wpływa na zachowek? Już tłumaczę – serdecznie zapraszam Cię do lektury!
Z tego wpisu dowiesz się także:
- Co to jest zachowek?
- Czy zachowek należy się tylko w przypadku dziedziczenia testamentowego?
- Które darowizny trzeba wziąć pod uwagę, obliczając zachowek?
- Co z drobnymi, zwyczajowymi podarunkami – czy wpływają na jego wartość?
- Jak wycenić taką darowiznę?
- Czy darowiznę można “wyłączyć” spod zachowku?
Co to jest zachowek?
W telegraficznym skrócie można powiedzieć, że zachowek to konstrukcja prawa spadkowego, która służy do zabezpieczenia interesów osób najbliższych spadkodawcy – na wypadek, gdyby nie otrzymały odpowiednich przysporzeń z jego majątku.
Czy zachowek należy się tylko w przypadku dziedziczenia testamentowego?
Z zachowkiem mamy do czynienia zarówno wtedy, gdy dochodzi do dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego (a więc wtedy, gdy zmarły nie pozostawił ważnego testamentu). Panuje bowiem błędne przekonanie, że o zachowek można ubiegać się tylko w pierwszym przypadku. Nic bardziej mylnego!
Przykład 1
Zmarły zostawił ważny testament, z którego wynika, że jego wolą było, by cały majątek przypadł tylko jednej osobie (np. przyjacielowi, podczas gdy spadkodawca pozostawił żonę i 2 synów). W prawie spadkowym przyjmujemy założenie, że bliscy niejako przyczynili się do powstania majątku. W związku z tym powinni otrzymać pewne korzyści – i to nawet wbrew woli testatora.
Przykład 2
Może zdarzyć się też tak, że spadkodawca nie pozostawił żadnych rozrządzeń na wypadek śmierci i dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Okazuje się jednak, że aktywa wchodzące w skład spadku są – kolokwialnie mówiąc – “żadne” i… za bardzo nie ma czego dzielić. A jednak jedno z trójki dzieci otrzymało (jeszcze za życia spadkodawcy) mieszkanie czy też dom. Albo 3 lata przed śmiercią zmarły darował fundacji X 500 tys. zł, a jedyny spadkobierca miałby odziedziczyć tylko 20 tys. zł.
Tak jak wspominałem wyżej, zachowek może pojawić się więc również w przypadku dziedziczenia ustawowego – o ile spadkodawca część swojego majątku rozda za życia. Pojawia się pytanie: jak darowizna wpływa na zachowek? Jak policzyć należną część? Czy pod uwagę bierzemy wszystkie darowizny, których dokonał zmarły?
Odpowiedzi na te pytania znajdziesz poniżej.
Darowizna – jak wpływa na zachowek?
W jednym z ostatnich artykułów (“Zachowek – jak się go oblicza i komu przysługuje?“) pisałem, komu zachowek przysługuje i jak dokładnie się go oblicza. Gorąco zachęcam Cię do zapoznania się ze wspomnianym wpisem. W dużym uproszczeniu przypomnę, że zachowek to iloczyn trzech wartości – a jedną z nich jest tzw. substrat zachowku. To właśnie przy obliczaniu substratu kluczowe znaczenie mają m.in. darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia.
Jak obliczyć substrat zachowku?
1. Od wartości aktywów spadku odejmujemy pasywa (jednak nie wszystkie – pomijamy bowiem: zapisy zwykłe, polecenia i długi spadkowe).
2. Do otrzymanej różnicy dodajemy wartość zapisów windykacyjnych oraz niektórych darowizn (o czym poniżej).
2 grupy potencjalnie obdarowanych – czyli które darowizny doliczyć do substratu?
Na potrzeby omówienia instytucji zachowku możemy wyróżnić 2 grupy osób, które potencjalnie mogą być obdarowane jeszcze za życia spadkodawcy:
- OSOBY “OBCE” – czyli ci, którzy ani nie są spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku. Jeśli zmarły uczynił darowiznę na rzecz takiej osoby, do substratu zachowku doliczamy wartość wszystkich tego typu darowizn z ostatnich 10 lat przed jego śmiercią.
- OSOBY ZAINTERESOWANE (spadkobiercy lub uprawnieni do zachowku). Niestety, tutaj sprawa trochę się komplikuje. To, które darowizny będziemy brać pod uwagę, zależy od tego, dla kogo obliczamy zachowek. Dlatego, gdy obliczamy go dla:
- zstępnego (dziecka, wnuka) – bierzemy pod uwagę darowizny dokonane na rzecz osób zainteresowanych w okresie 300 dni przed urodzeniem się pierwszego dziecka spadkodawcy do dnia jego śmierci;
- małżonka – pod uwagę bierzemy jedynie darowizny dokonane na rzecz osób zainteresowanych od dnia zawarcia małżeństwa z tym małżonkiem;
- rodzica – w tym przypadku brak jest ograniczeń, doliczamy bowiem wszystkie darowizny dokonane na rzecz osób zainteresowanych.
W związku z powyższym, wniosek nasuwa się sam: substrat zachowku (a więc także wysokość należnego zachowku) – w zależności od tego, dla kogo ten zachowek obliczamy – może być różny.
A co z symbolicznym upominkiem? Jak taka darowizna wpływa na zachowek?
Z pewnością zastanawiasz się, co dokładnie kryje się pod pojęciem “darowizna”. Czy w ten sposób możemy określić także symboliczne upominki, które zmarły darował np. swoim dzieciom przy okazji ich urodzin? W art. 994 Kodeksu Cywilnego (dalej: KC) czytamy:
“§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (…).”
Okazuje się więc, że do zachowku nie wliczamy drobnych darowizn. Słowo klucz? DROBNA. Jak wskazuje Sąd Apelacyjny w Gdańsku (w sprawie V ACa 126/15):
“Dla zakwalifikowania darowizny jako drobnej istotne znaczenie ma wartość jej przedmiotu, a nie sytuacja majątkowa spadkodawcy. Z reguły zwyczajowe darowizny związane są z różnorodnymi uroczystościami rodzinnymi (imieniny, urodziny, wesela itp.), natomiast jeśli mają charakter wyposażenia dzieci w związku z usamodzielnieniem się, czy też służą do regulacji spraw majątkowych, to nie mogą być oceniane jako drobne.”
Jak wycenić darowiznę?
Skoro ustaliliśmy już, które darowizny doliczyć, a które pominąć przy obliczaniu zachowku, czas wyjaśnić, ILE tak naprawdę dodać. Zgodnie z przepisami KC “wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku”. Oznacza to, że data śmierci spadkodawcy jest kompletnie bez znaczenia. Biegły – bo z reguły to on w toku postępowania ustala wartość darowizny – ocenia najpierw, w jakim stanie był przedmiot darowizny w chwili, gdy zmarły jej dokonywał. Następnie wycenia, ile trzeba zapłacić za taki przedmiot na ten moment (gdy ustala się wysokość zachowku). W skrócie: bierze on pod uwagę obecne ceny, ale dawny stan darowanej rzeczy.
Czy darowiznę można “wyłączyć” spod zachowku?
Wydaje Ci się, że jeśli dokonując darowizny, w akcie notarialnym umieścisz zapis, by nie była ona zaliczana na schedę spadkową, to darowizna ta nie będzie później doliczona do substratu zachowku? Dokładnie – tylko Ci się wydaje. 🙂 Takie postanowienie niestety nie uchroni osoby obdarowanej przed obowiązkiem zapłaty zachowku. Sprawi jedynie, że będzie mogła ona otrzymać swój udział w spadku – tak, jakby darowizna nie została dokonana – podobnie jak inni spadkobiercy. Coraz częściej moi Klienci decydują się na zawarcie umowy dożywocia, a nie umowy darowizny. Dlaczego? Umowa dożywocia jest umową odpłatną i wzajemną, nie podlega więc doliczeniu do substratu zachowku (w przeciwieństwie do darowizny). Nie ma więc wpływu na wysokość zachowku.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na ten temat, przeczytaj mój poprzedni wpis: Umowa dożywocia a darowizna – co wybrać?
Podsumowanie. Zachowek czy uzupełnienie zachowku?
Podsumowując, darowizny dokonane za życia spadkodawcy znacznie wpływają na wysokość ewentualnego zachowku. Ich wartość musimy doliczyć przy obliczaniu tzw. substratu zachowku, który jest jedną z trzech składowych tego roszczenia. Niezmiernie ważne są jednak zasady doliczania poszczególnych darowizn – bowiem nie wszystkie bierze się pod uwagę. Równie istotna jest odpowiednia wycena przedmiotu darowizny.
W praktyce często jest tak, że uprawniony do zachowku otrzymał jednak jakąś korzyść majątkową od zmarłego. Wówczas należy raczej mówić o roszczeniu o uzupełnienie zachowku, a nie roszczeniu o sam zachowek. Ponieważ wyczerpałem limit na dzisiaj, a reguły dotyczące zapłaty zachowku czy też osób do tego zobowiązanych to równie ciekawe zagadnienia – więcej na ten temat napiszę w kolejnych artykułach.
______________________________________________________
Autor wpisu: Adwokat Michał Podgórski
Potrzebujesz pomocy prawnej w zakresie zachowku?
Skontaktuj się ze mną:
+48 695-501-001
kancelaria@mpodgorski.com
