Uznanie za niegodnego, odrzucenie spadku, wydziedziczenie… Czy Tobie też zawsze mylą się te pojęcia? Bez obaw – właśnie nimi zajmiemy się w dzisiejszym wpisie. Jak pewnie się domyślasz, wszystkie to instytucje prawa spadkowego, które mają znaczenie przy dziedziczeniu. Co je łączy? Zachowek… A to dlatego, że jeśli mamy do czynienia z jedną z nich, spadkobierca nie zachowuje prawa do zachowku!
Komu przysługuje zachowek?
Zachowek jest sumą pieniędzy, która przysługuje najbliższym zmarłego spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Grupa tych osób jest jednak ściśle określona. Zalicza się do niej małżonek, dzieci i ich zstępni (a więc wnuki, prawnuki itd.) oraz rodzice spadkodawcy – jeśli w pewien sposób ktoś z nich został “pokrzywdzony” przy dziedziczeniu. Najczęściej jest przecież tak, że to ww. najbliższe osoby zmarłego otrzymują po nim w spadku cały majątek. Gdy jednak spadkodawca pomija pewne osoby spośród tych formalnie mu najbliższych, w grę wchodzi właśnie zachowek, który – reasumując – ma ich w pewnym sensie ochronić.
Więcej o zachowku pisałem w tym wpisie: Reguły zapłaty zachowku – wszystko, co musisz wiedzieć!
Zachowek a niegodność dziedziczenia. Kto jest niegodny dziedziczenia?
Zgodnie z Kodeksem cywilnym spadkobierca może zostać uznany za niegodnego jeśli:
- przeciwko spadkodawcy dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa;
- poprzez podstęp lub groźbę nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w ten sam sposób mu w tym przeszkodził;
- umyślnie ukrył, zniszczył, podrobił, przerobił testament spadkodawcy lub w świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę;
Niegodność dziedziczenia – nowelizacja 2023
28 lipca br. Sejm uchwalił ustawę zmieniającą m.in. Kodeks cywilny, a tym samym dodał 2 dodatkowe przesłanki uznania za niegodnego. Zmiany wejdą w życie po 3 miesiącach od chwili ich ogłoszenia. Zatem kto jeszcze będzie można uznać za niegodnego? Osoby, które w stosunku do spadkodawcy w sposób uporczywy uchylały się od spełniania:
- świadczeń alimentacyjnych lub
- obowiązku pieczy.
Celem nowelizacji jest więc zmotywowanie przyszłych ewentualnych spadkobierców do wypełniania obowiązków rodzinnych. Czy nowe przepisy spełnią swoje zadanie? Zobaczymy! 🙂
Jak wygląda procedura uznania za niegodnego?
Orzeczenie niegodności dziedziczenia nie dzieje się ipso iure (z mocy prawa)! Jeśli zachodzi jedna z powyższych przesłanek, sąd orzeka o niegodności. Ktoś musi jednak najpierw wystąpić do sądu z takim żądaniem. Może to zrobić każdy, kto ma w tym interes prawny.
Należy przy tym pamiętać o narzuconym przez przepisy terminie. Z takim żądaniem można bowiem wystąpić w ciągu roku od dowiedzenia się o przyczynie niegodności, ale maksymalnie w ciągu trzech lat od otwarcia spadku (czyli od momentu śmierci spadkodawcy). Przyczyny niegodności sąd ocenia co do zasady na chwilę otwarcia spadku. Wyjątkiem może być sytuacja, gdy testament został podrobiony lub zniszczony w późniejszym czasie.
Istotną kwestią jest także fakt, że niegodność dziedziczenia nie przechodzi na zstępnych! Na przykład:
Janina ma córkę Małgorzatę, która umyślnie ukryła jej testament. Sąd wydał orzeczenie i uznał ją za niegodną dziedziczenia. Mimo to, dziedziczyć może córka Małgorzaty.
Zgodnie z przepisami w tej sytuacji Małgorzatę traktuje się jakby nie dożyła otwarcia spadku.
A co, jeśli spadkodawca przebaczył spadkobiercy?
Należy również pamiętać, że jeśli spadkodawca przebaczy spadkobiercy, to ten nie może zostać uznany za niegodnego!
Powiesz: dobrze, ale przecież spadkodawca w momencie przebaczenia może nie mieć zdolności do czynności prawnych. W takiej sytuacji, mimo wszystko, takie przebaczenie będzie skuteczne, jeśli nastąpi z “dostatecznym rozeznaniem”.
Odrzucenie spadku
Teoretycznie jest tak, że spadek zostaje otwarty z chwilą śmierci spadkodawcy. W tej samej chwili spadkobierca nabywa też spadek (z chwilą jego otwarcia). Mówiąc prościej: majątek zmarłego ani przez sekundę nie jest niczyi.
Jednak to nabycie nie jest definitywne, ponieważ spadkobierca może zdecydować, czy chce spadek przyjąć. Na podjęcie tej decyzji każdy spadkobierca ma 6 miesięcy od momentu, w którym dowiedział się o tym, że jest do spadku powołany. Ma on co do zasady dwa wyjścia – może spadek
- przyjąć lub
- odrzucić.
Wspomnę tylko, że przyjęcie spadku może nastąpić wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza. Co dokładnie to oznacza? To już temat na osobny artykuł. 🙂 Generalnie można stwierdzić, że spadek odrzuca się, jeśli spadkodawca miał liczne długi lub po prostu spadkobierca uzna, że nie chce dziedziczyć.
Jak odrzucić spadek?
Oświadczenie o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub notariuszem. Nie ma znaczenia, czy spadkobiercę powołano z testamentu czy z ustawy. Każdy spadek można odrzucić. Oczywiście należy pamiętać o sześciomiesięcznym terminie oraz o tym, że liczymy go od momentu, w którym powołany do spadku dowiedział się o śmierci spadkodawcy (a nie od daty samej śmierci). Gdy termin ten minie, a spadkobierca nie złoży oświadczenia w tym zakresie, jest to jednoznaczne z tym, że przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Kto może odrzucić spadek?
Spadek może odrzucić osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Jest to osoba pełnoletnia, która nie została ubezwłasnowolnienia częściowo lub całkowicie. Może się ona oczywiście posłużyć pełnomocnikiem i złożyć oświadczenie o przyjęciu/odrzuceniu spadku właśnie przez niego. Wystarczy tylko pisemne pełnomocnictwo z urzędowo poświadczonym podpisem.
W przypadku małoletnich takie oświadczenie składa ich przedstawiciel ustawowy, a więc najczęściej rodzice. Muszą oni jednak najpierw uzyskać zgodę sądu (jeszcze) opiekuńczego na taką czynność – przekracza ona bowiem tzw. zwykły zarząd majątkiem. Co do zasady oświadczenie będzie nieważne bez takiej zgody.
Nowelizacja 2023 – odrzucenie spadku w imieniu dziecka bez zgody sądu?
Wspomniana wcześniej nowelizacja wprowadza w zasadzie trzy usprawnienia w zakresie odrzucania spadku. Wszystkie te zmiany powinny znacznie przyspieszyć postępowania spadkowe.
Po pierwsze, bieg 6-miesięcznego terminu ulegnie zawieszeniu (kolokwialnie mówiąc: “zastopuje się”), gdy trzeba będzie zdobyć zgodę sądu na złożenie ww. oświadczenia. A dzieje się tak za każdym razem, gdy przedstawiciel ustawowy odrzuca spadek w imieniu dziecka lub ubezwłasnowolnionego.
Po drugie, zgody będzie udzielał sąd spadku, a nie sąd opiekuńczy.
Po trzecie, jeśli rodzice wcześniej sami odrzucili niekorzystny spadek, będą mogli go odrzucić w imieniu dziecka bez zgody sądu.
Jakie są skutki odrzucenia spadku?
Gdy spadkobierca testamentowy odrzuca spadek, wówczas do dziedziczenia zostają powołani spadkobiercy ustawowi. Dochodzi więc do zmiany tytułu powołania do spadku. Ponadto gdy spadkobierca odrzuci spadek, a sam nie pozostawił żadnych zstępnych, to jego udział zostaje podzielony między pozostałych spadkobierców. Następuje zatem zmiana wielkości udziałów oraz osób, które ostatecznie będą dziedziczyć.
Jednak najważniejszą konsekwencją odrzucenia spadku – w kontekście zachowku – jest fakt, iż złożenie oświadczenia takiej treści powoduje, że spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. To z kolei oznacza, że ani nie dziedziczy, ani nie zachowuje prawa do zachowku.
Odrzucenie spadku – o czym pamiętać?
Przede wszystkim o terminie, który wynosi sześć miesięcy i jest liczony od chwili dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy. Po upływie tego terminu spadek przyjmuje się “automatycznie” – z dobrodziejstwem inwentarza.
Po drugie pamiętaj o tym, że w przypadku osoby niemającej zdolności do czynności prawnych oświadczenie o odrzuceniu spadku będzie nieważne. Oświadczenie musi zawsze złożyć osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Dodatkowo, gdy oświadczenie o odrzuceniu złożono pod wpływem groźby lub błędu istnieje możliwość uchylenia się od skutków tego oświadczenia. Oczywiście należy wtedy wykazać, że groźba była bezprawna.
Wydziedziczenie a zachowek
Wydziedziczenie jest rozrządzeniem, które musi być zawarte w testamencie wraz z przyczyną wydziedziczenia. Poprzez wydziedziczenie spadkodawca może pozbawić małżonka, rodziców czy swoich zstępnych prawa do zachowku. To w zasadzie istota tej instytucji, która często jest mylona z niegodnością dziedziczenia.
Jakie są przesłanki wydziedziczenia?
- Przede wszystkim, uporczywe postępowanie spadkobiercy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Definicja zasad współżycia społecznego jest bardzo szeroka i ciężko uzmysłowić sobie, o jakie konkretnie zachowania spadkobiercy chodzi. Może to być na przykład przestępczy tryb życia. Nie ulega wątpliwości, że takie zachowanie może nie podobać się spadkodawcy. Trzeba pamiętać, że działanie spadkobiercy w tym przypadku musi być “uporczywe”, a więc wydarzyć się na pewno więcej niż jeden raz.
- Uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. W tym przypadku również interpretacja jest bardzo szeroka, a jak wiemy obowiązków rodzinnych jest sporo – czy to między małżonkami, czy to w relacji rodzice-dzieci. Niedopełnienie tych obowiązków musi wiązać się z konkretnymi sytuacjami, które również były “uporczywe”.
-
Popełnienie względem spadkodawcy albo najbliższej mu osoby przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Osoba wydziedziczona nie może dziedziczyć. Jak już wspominałem, nie przysługuje jej też zachowek.
Jak skutecznie wydziedziczyć?
Wydziedziczenia może dokonać tylko w testamencie. Należy precyzyjnie wskazać osobę, którą chce się wydziedziczyć – tak, aby nie było w tym zakresie żadnych wątpliwości. Spadkodawca powinien wskazać jedną z ww. przesłanek wydziedziczenia. Warto dodać, że spadkodawca nie może przebaczyć takiej osobie w tym samym testamencie.
Kogo można wydziedziczyć?
Wydziedziczyć można małżonka, dzieci, wnuków i dalszych zstępnych oraz rodziców – a więc osoby uprawnione do zachowku. Jest to logiczne, biorąc pod uwagę fakt, że wydziedziczenie jest pozbawieniem tego prawa, prawda? 🙂
Zachowek – tego nie wiedziałeś! Podsumowanie
Widzisz więc, że kwestia zachowku sięga dużo głębiej, niż mogłoby się wydawać. Jest on związany z innymi instytucjami prawa spadkowego – niegodnością dziedziczenia, odrzuceniem spadku czy wydziedziczeniem. Każda z nich rządzi się swoimi prawami, ale wszystkie powodują utratę prawa do zachowku. Warto o tym pamiętać, na przykład odrzucając spadek.
______________________________________________________
Autor wpisu: Adwokat Michał Podgórski
Potrzebujesz pomocy prawnej w sprawie o zachowek?
Skontaktuj się ze mną:
+48 695-501-001
kancelaria@mpodgorski.com
