W życiu codziennym zdarzają się sytuacje, w których musimy działać natychmiast, aby chronić siebie, innych lub wartościowe dobra. W polskim prawie istnieją dwie kluczowe instytucje, które regulują takie działania: obrona konieczna i stan wyższej konieczności. Chociaż te dwa pojęcia wydają się być bardzo podobne, różnią się w kilku istotnych aspektach – w tym w sposobie działania, źródle zagrożenia i zasadach odpowiedzialności. W poniższym artykule omawiam różnice między obroną konieczną a stanem wyższej konieczności.
Zapraszam do lektury!
Czym jest obrona konieczna?
Obrona konieczna to instytucja prawa karnego, która pozwala na odpieranie bezpośredniego i bezprawnego zamachu na dowolne dobro chronione prawem. Uregulowana w art. 25 Kodeksu karnego, chroni osobę, która broni siebie, innych lub własności przed działaniami napastnika.
Art. 25 Kodeksu Karnego stanowi, że „nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.”
Aby dane zachowanie mogło być uznane za obronę konieczną, musi spełniać kilka warunków. Przede wszystkim zamach musi być:
- bezprawny, co oznacza, że działania napastnika są niezgodne z prawem,
- bezpośredni, czyli trwać w momencie podejmowania obrony lub być nieuchronny.
Natomiast samo działanie w obronie koniecznej musi być proporcjonalne. Oznacza to, że osoba broniąca się powinna użyć środków adekwatnych do zagrożenia, choć nie oznacza to ścisłego równoważenia siły.
Przykładem obrony koniecznej jest sytuacja, w której ktoś próbuje wtargnąć do Twojego domu, a Ty, aby zapobiec temu atakowi, obezwładniasz napastnika lub używasz jakiegoś narzędzia jako “broni”. Kluczowe jest, aby Twoje działania były podejmowane wyłącznie w celu odparcia zamachu, a nie wyrządzenia nieuzasadnionej szkody napastnikowi.
Co oznacza stan wyższej konieczności?
Stan wyższej konieczności odnosi się do sytuacji, w których osoba podejmuje działania w celu ratowania dobra o większej wartości, poświęcając jednocześnie dobro o mniejszej wartości. Różni się od obrony koniecznej tym, że jego źródłem jest zagrożenie zewnętrzne, a nie bezprawne działanie człowieka.
Art. 26 Kodeksu karnego stanowi, że „nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.”
W przypadku stanu wyższej konieczności najistotniejsze jest, aby ratowane dobro miało większą wartość niż dobro poświęcone. Działanie musi być proporcjonalne i nie można go podjąć, jeśli zagrożenia można uniknąć w inny sposób. Przykładem jest sytuacja, w której kierowca, aby uniknąć potrącenia dziecka, wjeżdża na chodnik, niszcząc mienie właściciela posesji.
Obrona konieczna a stan wyższej konieczności – główne różnice
Choć obie instytucje mają na celu ochronę dóbr chronionych prawem, różnią się pod wieloma względami. Przede wszystkim, różnice dotyczą źródła zagrożenia, celu działania oraz zasad odpowiedzialności.
1. Źródło zagrożenia
Obrona konieczna odnosi się do sytuacji, w których zagrożenie wynika z bezprawnego zamachu, np. ataku innej osoby. Z kolei stan wyższej konieczności dotyczy niebezpieczeństwa, które może wynikać z różnych przyczyn, takich jak siły natury, awarie techniczne czy inne okoliczności niezwiązane z zamierzonym działaniem człowieka.
2. Cel działania
W obronie koniecznej działanie jest skierowane przeciwko napastnikowi i ma na celu odparcie jego zamachu. W stanie wyższej konieczności celem jest minimalizacja strat, czyli poświęcenie jednego dobra na rzecz ratowania innego, bardziej wartościowego dobra.
3. Proporcjonalność
W obronie koniecznej osoba broniąca się może użyć nawet środków, które są bardziej intensywne niż zagrożenie, np. zastosować siłę większą niż ta użyta przez napastnika, jeśli sytuacja tego wymaga. Grunt, aby podjęte działania były proporcjonalne. W stanie wyższej konieczności proporcjonalność także odgrywa kluczową rolę, ale w nieco innym kontekście – poświęcone dobro musi mieć mniejszą wartość niż dobro ratowane.
4. Moment działania
Obrona konieczna ma zastosowanie wyłącznie w trakcie trwania zamachu lub w sytuacji, gdy jest on nieuchronny. Stan wyższej konieczności odnosi się do bezpośredniego zagrożenia, które może wynikać z różnorodnych okoliczności, niekoniecznie związanych z działaniem człowieka.
Przeczytaj także: Czym Jest Recydywa?
Czy za działania w tych sytuacjach grozi kara?
Działania podjęte w ramach obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności nie są karalne, jeśli spełniają określone przesłanki.
Obrona konieczna
Osoba działająca w obronie koniecznej nie popełnia przestępstwa. Warunkiem jest to, że jej działanie było konieczne do odparcia zamachu i proporcjonalne do ataku. Przekroczenie granic obrony koniecznej, np. z powodu silnego wzburzenia lub strachu, może skutkować zmniejszeniem odpowiedzialności. W takim przypadkach sąd często odstępuje od wymierzenia kary.
Stan wyższej konieczności
Podobnie, osoba działająca w stanie wyższej konieczności jest chroniona przed odpowiedzialnością, jeśli jej działania są proporcjonalne i służą ratowaniu dobra o wyższej wartości. Jeśli jednak osoba poświęci dobro o większej wartości niż ratowane, nie może powoływać się na tę instytucję jako okoliczność wyłączającą winę.
Przykłady zastosowania obu instytucji
Oto przykładowe sytuacje, kiedy odpowiedzialność karna sprawcy będzie wyłączona z powodu ww. omawianych instytucji.
Przykład obrony koniecznej
Gdy napastnik grozi Ci nożem, próbując Cię okraść, a Ty, w celu ochrony życia, obezwładniasz go, używając do tego ciężkiego przedmiotu, działasz w obronie koniecznej. Twoim celem jest odparcie zamachu, który stanowi bezpośrednie i bezprawne zagrożenie.
Przykład stanu wyższej konieczności
Podczas pożaru budynku strażak niszczy drzwi do mieszkania, aby ewakuować osoby zagrożone przez płomienie. W takiej sytuacji niszczenie mienia jest usprawiedliwione, ponieważ celem jest ratowanie życia, które ma wyższą wartość.
Przeczytaj także: Paserstwo – Czym Jest I Czy Może Być Popełnione Nieumyślnie?
Podsumowanie
Obrona konieczna i stan wyższej konieczności to instytucje prawne, które umożliwiają podejmowanie działań w sytuacjach zagrożenia. Obrona konieczna dotyczy odpierania bezprawnych zamachów. Natomiast stan wyższej konieczności pozwala na poświęcenie mniej wartościowego dobra w celu ratowania dobra o większej wartości. Choć różnią się w wielu aspektach, obie chronią przed odpowiedzialnością karną. W każdej sytuacji warto jednak pamiętać o proporcjonalności działania.
______________________________________________________
Potrzebujesz pomocy w sprawie karnej?
Skontaktuj się ze mną:
+48 695-501-001
kancelaria@mpodgorski.com
