Zapewne wiesz, czym intuicyjnie że testament. To jednostronna czynność prawna, na podstawie której testator rozporządza swoim majątkiem po śmierci. Dzięki temu może on pozostawić szczegółowe instrukcje dotyczące dziedziczenia – np. wskazać krąg spadkobierców, ustalić udziały czy wskazać na inne istotne kwestie związane z jego majątkiem. Jednak co w przypadku, gdy potencjalny testator jest osobą ubezwłasnowolnioną? Jak ubezwłasnowolnienie wpływa na testament? Czy taka osoba w ogóle może go sporządzić? Czy jeśli testament zostanie sporządzony przed ubezwłasnowolnieniem, będzie ważny? Wyjaśniamy poniżej.
Czym jest ubezwłasnowolnienie i na jakiej podstawie może zostać orzeczone?
Ubezwłasnowolnienie jest instytucją prawną regulowaną przez Kodeks cywilny i Kodeks postępowania cywilnego. Ma na celu ochronę osób, które z powodu różnego rodzaju zaburzeń nie są w stanie kierować swoim postępowaniem.
Osoby te potrzebują wsparcia i opieki, ponieważ nie są zdolne do podejmowania samodzielnych decyzji i kierowania własnym życiem. Co za tym idzie – nie mogą one dokonywać we własnym imieniu czynności prawnych. Oznacza to, że ich zdolność do czynności prawnych jest w pewien sposób ograniczona (lub wcale jej nie mają). Ale po kolei…
Kto ma zdolność do czynności prawnych?
Zdolność do czynności prawnych można podzielić na 2 kategorie:
- pełną (mają ją osoby pełnoletnie i nieubezwłasnowolnione)
- ograniczoną (mają ją małoletni po ukończeniu 13. roku życia oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo).
Zdolności do czynności prawnych nie posiadają natomiast osoby poniżej 13. roku życia oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Jaki ma to związek z testowaniem?
Jak wskazałem na wstępie, sporządzenie testamentu jest jednostronną CZYNNOŚCIĄ PRAWNĄ. Wniosek nasuwa się sam: osoby, które nie mają zdolności do ich dokonywania lub ich zdolność jest ograniczona, nie są uprawnione do sporządzenia aktu ostatniej woli. Ubezwłasnowolnienie istotnie wpływa więc na testament.
Kto może zostać ubezwłasnowolniony?
W wyniku postępowania sąd może w pełni pozbawić daną osobę zdolności do czynności cywilnoprawnych (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub ograniczyć tę zdolność do czynności w określonych obszarach życia (ubezwłasnowolnienie częściowe).
Ubezwłasnowolnieniu całkowitemu może podlegać osoba, która ukończyła 13 lat i nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem na skutek:
- choroby psychicznej,
- niedorozwoju umysłowego,
- innego rodzaju zaburzeń psychicznych – w szczególności spowodowanych alkoholizmem i narkomanią.
Z kolei ubezwłasnowolnieniu częściowemu może podlegać osoba, która ukończyła 18 lat i której stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale potrzebuje ona pomocy w prowadzeniu swoich spraw. U takiej osoby również występują ww. zaburzenia, ale jest ona w stanie przynajmniej częściowo kierować swoim życiem – potrzebuje jednak wsparcia ze strony kogoś innego.
Ubezwłasnowolnienie a testament – jak przebiega procedura ubezwłasnowolnienia?
Procedura ubezwłasnowolnienia przebiega w kilku etapach. Poniżej opisuję jej kolejne stadia.
Złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie
Procedura ubezwłasnowolnienia rozpoczyna się od chwili złożenia wniosku. Może to zrobić sama osoba zainteresowana lub inne osoby, tj. małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy lub prokurator.
Gdzie go składamy? Wniosek należy złożyć do Sądu Okręgowego właściwego dla miejsca zamieszkania osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. W przypadku braku miejsca zamieszkania właściwy jest Sąd Okręgowy miejsca jej pobytu.
Do wniosku należy dołączyć:
- dokumenty medyczne potwierdzające istnienie choroby psychicznej oraz stan zdrowia osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona;
- akt urodzenia osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona;
- akt małżeństwa (jeśli osoba, która ma zostać ubezwłasnowolniona, pozostaje w związku małżeńskim).
Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie wynosi 100 złotych.
UWAGA!
Orzeczenie ubezwłasnowolnienia nie następuje na określony czas, ale obowiązuje do momentu uchylenia go.
Rozpatrzenie wniosku o ubezwłasnowolnienie
Następnie sąd ocenia zdolności osoby, której dotyczy postępowanie – korzystając z opinii biegłych lekarzy i innych specjalistów. Konieczne jest też wysłuchanie takiej osoby (w obecności biegłych: psychologa i psychiatry/neurologa).
Jeśli sąd uzna, że nie jest ona niezdolna do samodzielnego podejmowania decyzji, może orzec ubezwłasnowolnienie i wyznaczyć osoby, które będą jej pomagały. Dla osób ubezwłasnowolnionych częściowo ustanawia się kuratora, a dla ubezwłasnowolnionych całkowicie – opiekuna (chyba że pozostają jeszcze pod władzą rodzicielską).
Ubezwłasnowolnienie a testament – czy testament, który sporządził ubezwłasnowolniony jest ważny i skuteczny?
Osoba ubezwłasnowolniona nie może ani sporządzić, ani odwołać swojego testamentu. Do tych czynności potrzeba pełnej zdolności do czynności prawnych, zgodnie z art. 944 Kodeksu cywilnego. Testator w chwili opracowywania swojej ostatniej woli musi być bowiem świadomy, rozumieć charakter testamentu oraz wiedzieć, jakie konsekwencje wiążą się ze sporządzeniem testamentu o określonej treści. Musi rozumieć znaczenie i skutki swoich działań oraz wyrazić swoją wolę w sposób świadomy i dobrowolny. Dzięki temu sporządzony testament będzie prawidłowym i ważnym dokumentem prawnym. Brak zdolności testowania to jedna z przesłanek uznania nieważności testamentu.
Czy to znaczy, że osoby ubezwłasnowolnione nie mogą wyrażać swojej ostatniej woli?
Sporządzenie testamentu jest czynnością, do której dokonania wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych. Jednocześnie można tego dokonać wyłącznie osobiście (nie może tego zrobić przedstawiciel, którym w opisywanym przypadku jest opiekun lub kurator). Oznacza to, że osoba ubezwłasnowolniona nie może sporządzić testamentu, a jej majątek jest dziedziczony na zasadach wynikających z ustawy (dziedziczenie ustawowe).
Najpierw testament, potem ubezwłasnowolnienie. Czy będzie on ważny i skuteczny?
Jeśli spadkodawca sporządzi testament przed swoim ubezwłasnowolnieniem albo po jego uchyleniu, wówczas taki dokument jak najbardziej jest ważny. Dla ważności testamentu ogromne znaczenie ma stan spadkobiercy w chwili jego sporządzenia. W szczególności istotny jest stan z chwili złożenia oświadczenia woli (a więc z chwili samego sporządzania testamentu). Wystarczy zatem, że spadkodawca miał pełną zdolność do czynności prawnych w chwili wyrażania swojej ostatniej woli.
Warunki ubezwłasnowolnienia spełnione, ale ubezwłasnowolnienia brak. Czy testament takiej osoby jest ważny?
Nie zawsze rodzina wniesie o ubezwłasnowolnienie osoby, w stosunku do której konieczność ubezwłasnowolnienia jest oczywista. W takim przypadku jednak ważność sporządzonego testamentu nie powinna być kwestionowana. Można jednak spróbować podważyć ostatnią wolę, wykazując jedną z przesłanek nieważności testamentu.
Zgodnie z art. 945 § 1 Kodeksu cywilnego trzeba to zrobić w ciągu 3 lat od poznania przyczyny i maksymalnie 10 lat od otwarcia spadku (czyli chwili śmierci spadkodawcy). Spośród okoliczności powodujących nieważność testamentu wskazać można sporządzenie dokumentu w stanie wyłączającym swobodne lub świadome powzięcie decyzji oraz wyrażenie woli, np. wynikające z podeszłego wieku lub choroby psychicznej.
Wykazanie takiej przyczyny wcale nie jest prostym zadaniem, dlatego też nie każda choroba psychiczna spowoduje nieważność testamentu. Znaczenie może mieć nasilenie choroby oraz stan umysłowy chorego w momencie sporządzania testamentu.
UWAGA! To osobny przypadek, którego nie należy mylić z brakiem zdolności testowania, a więc brakiem pełnej zdolności do czynności prawnych, z którym to mamy do czynienia w przypadku ubezwłasnowolnienia.
Więcej o unieważnieniu testamentu przeczytasz tutaj: Czy testament można unieważnić?
Ubezwłasnowolnienie a testament – podsumowanie
Instytucja ubezwłasnowolnienia jest wyrazem troski i ochrony osób, które nie są w stanie w pełni samodzielnie decydować o własnym życiu. Dotyczy to także kwestii związanych z zarządzaniem własnym majątkiem. Osoba ubezwłasnowolniona nie może więc samodzielnie sporządzić testamentu. Jeśli jednak testator sporządził akt swojej ostatniej woli przed ubezwłasnowolnieniem – wówczas jego testament będzie ważny.
______________________________________________________
Autor wpisu: Adwokat Michał Podgórski
Potrzebujesz pomocy prawnej w związku ze sporządzeniem testamentu?
Skontaktuj się ze mną:
+48 695-501-001
kancelaria@mpodgorski.com
